Wypalenie zawodowe, – Co to jest? Jak sobie z nim poradzić?

Lucyna Weroniczak

„….Kolejna nieprzespana noc. Chyba trochę spałam, ale cały czas miałam wrażenie, że czuwam. I te ciągle powracające myśli, myśli o problemach. W pracy teraz taki trudny okres. Ciągle wydaje mi się, że nie dam rady, boję się, że o czymś ważnym zapomniałam. Nie dość, że trzeba przygotować sprawozdania, to jeszcze bez przerwy pałętają się po biurze petenci. Ciągle czegoś chcą, czepiają się. Wczoraj nie wytrzymałam i powiedziałam kilka słów trochę głośniej. Szef pokiwał głową, pewnie znowu będzie mi kazał to wyjaśnić. Jak ja wytrzymam kolejny dzień? Wezmę coś na uspokojenie, kawa…litry kawy. Byle wytrwać do końca dnia…”
Czy ten tekst brzmi znajomo? Czy od pewnego czasu zastawiasz się, co zrobić, bo dalej tak żyć nie można?. Jeśli od pewnego czasu po weekendzie nie udaje ci się pozbyć zmęczenia, nie pomaga też dłuższy urlop i zrobiłbyś wszystko, żeby nie iść do pracy, najchętniej spakowałbyś się i uciekł przed wszystkimi – może właśnie jesteś kolejną ofiarą zawodowego wypalenia. A może bliska Ci osoba przeżywa trudny okres? Jeśli tak, to ten artykuł jest dla Ciebie.
Pojęcie i definicję “wypalenia zawodowego” (ang. professional burnout) wprowadził do psychologii Herbert Freudenberger w 1974 r., amerykański psycholog, kiedy to wydal książkę pt.: „Burnout: The High Cost of High Achivement” (w wolnym tłumaczeniu: „Wypalenie. Wysoki Koszt Wielkich Osiągnięć”). Napisał tam, że wypalenie zawodowe jest to stan, w którym zaangażowany pracownik traci motywację do działania, odczuwa wyczerpanie psychiczne, fizyczne i emocjonalne, które przejawia się zmniejszonym zainteresowaniem pracą, obniżoną aktywnością oraz brakiem satysfakcji z wykonywanych zadań zawodowych. Skutki tego procesy nie ograniczają się tylko do życia zawodowego. Mają bardzo często wpływ również na życie osobiste i na relacje z ludźmi spoza życia zawodowego.
W tym artykule chciałabym poruszyć następujące zagadnienia:

• Czym jest syndrom wypalenia zawodowego?
• Jakie są jego oznaki?
• Kto jest narażony na syndrom wypalenia zawodowego?
• Co dzieje się, kiedy następuje wypalenie zawodowe?
• Jak przeciwdziałać wypaleniu pracowników w organizacji?
• Czym jest syndrom wypalenia zawodowego?

Wypalenie zawodowe to utrata zapału do wykonywanej pracy, poczucie braku pozytywnych efektów i sensu tego, co się robi. Człowiek wypalony zawodowo czuje się źle, jest zmęczony emocjonalnie, psychicznie i fizycznie, ma poczucie beznadziejności, jest pełen niechęci do pracy, brakuje mu radości życia. Wypalenie jest stanem wyczerpania psychicznego, które jest następstwem tego, że człowiek nie radzi sobie z sytuacjami stresowymi. Jest skutkiem ciągłej albo przynajmniej częstej frustracji, spowodowanej brakiem sukcesów i satysfakcji w swojej pracy.

Wypalenie zawodowe definiuje się, jako jedną z możliwych odpowiedzi jednostki na chroniczny stres, związany z działalnością zawodową. Pojawia się w zawodach, których cechą jest ciągły kontakt z ludźmi, wymagający zaangażowania emocjonalnego. Chodzi o ten typ profesji, w którym bliski kontakt interpersonalny wiążący się z procesami zaangażowania i wymiany emocjonalnej odgrywa główną rolę, profesji, w której osoba wykonawcy stanowi swoiste narzędzie pracy i jest miernikiem jej skuteczności.

• Jakie są oznaki wypalenia zawodowego?

Teoretycy i badacze tego zjawiska opisali typowe oznaki wypalenia. Oto trójwymiarowa teoria wypalenia Christiny Maslach:

• Wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne – pojawiające się na skutek psychicznego przemęczenia lub przeciążenia intensywnością kontaktów interpersonalnych; przejawia się zmęczeniem, bólami głowy, bezsennością, nadmiernym poceniem się, stanami podgorączkowymi, a spowodowane jest przemęczeniem lub przeciążeniem intensywnością kontaktów interpersonalnych,
• Depersonalizacja – to stawanie się obojętnym w reagowaniu na innych. Do klasycznych technik depersonalizacyjnych należą: etykietowanie ludzi, uprzedmiotowianie ich, stereotypizacja, a to pozwala uciec od kontaktów wymagających emocjonalnego zaangażowania. W sferze zachowań objawia się to skracaniem czasu na bliski kontakt, poczuciem bezduszności, bezosobowości, cynicznym patrzeniem na innych ludzi, obniżenie wrażliwości wobec innych.
• Obniżenie oceny własnych dokonań -to nasilenie się negatywnej oceny, brak satysfakcji z wyników pracy, poczucie klęski, rozczarowanie, poczucie krzywdy i winy oraz obwinienia siebie za brak umiejętności pracy z ludźmi. Poczucie marnowania czasu i wysiłku na swoim stanowisku pracy.

Mimo, że proces następuje powoli, to jednak zbierając informacje o pracowniku dość szybko można zorientować się, że przeżywa proces wypalenia zawodowego. Oto jego symptomy:

Typowe symptomy zespołu wypalenia zawodowego

• wcześniejsze wychodzenie z pracy lub spóźnianie się,
• częstsze zwolnienia lekarski,
• niższa efektywność i jakość pracy;
• ograniczanie się tylko do formalnych kontaktów międzyludzkich, unikanie relacji, wymagających zaangażowania emocjonalnego, a nawet przedmiotowe traktowanie innych osób, ignorowanie ich potrzeb, obojętność i brak szacunku,
• brak satysfakcji, wycofanie się z dotychczasowej aktywności,
• zniechęcenie do pracy,
• drażliwość i konfliktowość,
• brak potrzeby osiągania osobistych sukcesów,
• rozczarowaniem zawodem,
• przeświadczenie o braku swojej kompetencji,
• apatia, sarkazm, sztywne trzymanie się przepisów zawodowych, wypadki przy pracy,
• ciągłe zmęczenie, utrzymujące się mimo odpoczynku,
• brak koncepcji, a w szczególności nowych pomysłów, brak świeżości myślenia w patrzeniu na zadania,
• znużenie wszystkim; współpracownikami, szefostwem, podwładnymi, a co gorsza nawet najbliższymi,
• załamanie nerwowe,
• uczucia: złości i bezsilności;
• trudności ze skupieniem uwagi, koncentracją i pamięciom (zapomina o umówionych spotkaniach, terminach, zobowiązaniach),
• zaległości w pracy,
• ciągłe zmęczenie i niewyspanie,
• brak optymizmu, utrata celu i sensu działania;
• tendencja do negatywnego myślenia.

Wypalenie zawodowe to proces i jest częścią przebiegu naszej kariery. Trwa w czasie i przebiega według pewnych etapów. Oto one:

• Miesiąc miodowy

Zauroczenie pracą, satysfakcja z osiągnięć zawodowych. Jednostka jest pełna energii, optymizmu, entuzjazmu

• Przebudzenie

Na tym etapie człowiek usilnie stara się, by jego idealistyczny obraz, jaki sobie wytworzył, nie uległ zmianie. Pracuje dużo, coraz więcej, zauważa jednak, że jego idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna.

• Okres szorstkości

Charakteryzuje się tym, iż w realizację zadań zawodowych trzeba wkładać coraz więcej wysiłku. W kontaktach społecznych, z kolegami w pracy, z klientami pojawiają się kłopoty.

• Wypalenie pełnoobjawowe

Towarzyszy mu poczucie pustki, samotności, chęci wyzwolenia się. Pojawiają się myśli ucieczkowe, stany depresyjne. Można tu już mówić o pełnym wyczerpaniu fizycznym i psychicznym.

V. Odradzenie się

Rekonwalescencja, leczenie ran powstałych w wyniku całego procesu wypalania się. Często po zmianie pracy a nawet zawodu.

Psychologowie są zgodni, co do tego, że proces wypalenia ma specyficzną dynamikę – zaczyna się bardzo powoli i niezauważalnie, a ujawnia się nagle i z dużą siłą. Rozwija się ono dalej – niszcząc osobowość i upośledzając funkcjonowanie jednostki (w najpoważniejszych przypadkach do zdrowia przywraca dopiero specjalistyczna opieka i terapia). Niestety objawy mają ogromny wpływ na całe funkcjonowanie człowieka – na życie zawodowe, relacje ze znajomymi, czas wolny od pracy, związki partnerskie i funkcjonowanie jednostki w rodzinie.

• Kto jest narażony na syndrom wypalenia zawodowego?

Gdy zaczęto badać to zjawisko uważano, że procesy wypalenia zawodowego mogą z mniejszym lub większym nasileniem wystąpić we wszystkich zawodach. Jednak badania wykazały, że niektóre zawody szczególnie predysponują do wypalenia zawodowego. Jak napisała prof. Helena Sęk: “Wypalenie zawodowe pojawia się u przedstawicieli zawodów, w których bliska, zaangażowana interakcja z drugim człowiekiem stanowi istotę profesjonalnego działania i warunkuje powodzenie w danym zawodzie, sukces i rozwój?” (Sęk, 2000, s. 8).

Aktualnie przyjmuje się, iż wypalenie nie dotyczy każdej grupy zawodowej, a termin ten stosowany jest do opisania objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody oparte o bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania. Ważne jest też, że cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych, decydujące o poziomie wykonania zawodu i sukcesach. Wypalenie zawodowe dotyczy, zatem zawodów społecznych, usługowych, w obrębie, których znajdują się takie grupy zawodowe jak: psychologowie, nauczyciele, lekarze, pielęgniarki, psychiatrzy, pracownicy opieki społecznej, doradcy zawodowi w urzędach, kuratorzy sądowi, personel więzienny, księża itp..

Oczywiście zawody te wymagają określonych cech, postaw, zachowań i kompetencji.

Co sprzyja rozwojowi wypalenia zawodowego?

• cechy osobowości, wśród których najistotniejsze to: motywacja do pracy, skłonność do impulsywności i niecierpliwości, mała pewność siebie, niedojrzałość,
• czynniki związane z instytucją, a raczej ze sposobem zarządzania instytucją, nadmierne wymagania, słabe kanały komunikacji, restrykcyjne zasady ograniczające autonomię pracownika, złe kierownictwo
• ilość i jakość interakcji dotyczących problemów osobistych – jest to traktowane, jako główna przyczyna wypalenia,
• niekończącą się naturę zadania, często powodującą poczucie niemocy,
• potrzeba zachowania publicznej twarzy
• osoby pracujące z drugim człowiekiem często są zmuszani do ukrywania swoich własnych przekonań i emocji, ponieważ oczekuje się od nich określonego zachowania.

Wymienione wyżej zawody obarczone są wysokimi wymaganiami odnośnie kompetencji społecznych. Co do części z nich ( ksiądz, lekarz, nauczyciel) oczekiwane jest wręcz powołanie? Wymaga się szczególnego poświęcenia od osób podejmujących te zawody. Podkreśla się, że jest to praca oparta bardziej na altruizmie niż gratyfikacji finansowej. Często wskazuje się na konieczność poświecenia ( czasu, energii, wiedzy, zaangażowania, realizacji celów osobistych). Bardzo negatywnie ocenia się osoby, które nie podporządkowują się tym oczekiwaniom. Tym bardziej praca ta jest związana z trudnościami, napięciem i stresem.

Badacz amerykański Robert Karasek zwrócił uwagę, że interakcja wysokich wymagań i niskiego zakresu kontroli jest szczególnie niebezpieczna z punktu odczuwanego stresu. W zaproponowanym przez siebie modelu wyróżnił cztery główne sytuacje różniące się stopniem nasilenia badanych cech: wymagań i kontroli

• Wysokie wymagania – mały zakres kontroli

Jest to sytuacja szczególnie stresogenna. Postawienie przed człowiekiem wysokich wymagań wywołuje stan napięcia psychofizjologicznego. Gdy możliwości wykonawcze jednostki zostają zablokowane i nie ma ona wpływu na sytuację, napięcie to nie rozładowuje się w toku aktywnych działań i utrzymuje się. Prowadzi to do niepokoju, depresji i ryzyka choroby somatycznej.

• Wysokie wymagania – duży zakres kontroli

Taka sytuacja stwarza warunki rozwoju. Przed pracownikiem postawione zostały trudne zadania, ale też ma możliwości takiego modelowania swego zachowania, by osiągnąć postawione cele.

• Niskie wymagania – mały zakres kontroli

Sytuacja taka ani nie pobudza do działania, bo wymagania są niskie, ani nie daje możliwości działania (niska kontrola). Pojawia się, więc pasywność zarówno w życiu zawodowym, jak i w sposobie spędzania czasu wolnego. Podobne zjawiska Seligman opisał, jako „wyuczoną bezradność”. Jednostka nie ma żadnych możliwości rozwoju.

Niskie wymagania – duży zakres kontroli

To sytuacje najbardziej relaksujące, wywołujące najmniejsze napięcie. Wysoki zakres kontroli pozwala optymalnie zareagować na każde pojawiające się – niewygórowane – wymaganie. Ryzyko złego samopoczucia psychicznego czy choroby somatycznej jest w tym wypadku najmniejsze

Analizy statystyczne wykazały, że w grupie osób wykonujących zawody o najwyższym poziomie wymagań i niskiej kontroli najwięcej osób przejawiało symptomy depresji (np. w USA – 40, 9% mężczyzn, 35, 2% kobiet). W zawodach o niskich wymaganiach i wysokiej kontroli – najrzadziej występowały symptomy depresji (w USA: 9, 7% mężczyzn, 8, 6% kobiet).

Podobnie w zawodach o wysokich wymaganiach i niskiej kontroli występowały najwyższe proporcje osób:

• z symptomami dużego wyczerpania,
• z małym zadowoleniem z pracy,
• z małym zadowoleniem z życia,
• często zażywających proszki uspokajające i nasenne.

Analizując model Karaska widzimy zależności cech osobowych i wymagań zewnętrznych w rozwoju wypalenia zawodowego. Idąc tym tropem przyjrzyjmy się innym cechom, które mają wpływ na rozwój wypalenia zawodowego.

Do rozwoju objawów wypalenia zawodowego przyczyniają się następujące cechy:

• niska samoocena
• niepewność
• defensywność
• zależność, bierność
• poczucie kontroli zewnętrznej
• nieracjonalne przekonania o roli zawodowej
• niskie poczucie skuteczności zaradczej
• wysoka reaktywność
• silna motywacja do pracy
• perfekcjonizm

Jakie inne przyczyny wywołują wypalenie zawodowe?

• Frustracja, (jeżeli instytucje nie zapewniają sposobów rozładowania gwałtownych uczuć wśród pracowników, prawdopodobnie pojawi się frustracja; często nie jesteśmy w stanie komunikować naszych uczuć, ponieważ moglibyśmy zostać uznani za pracowników sprawiających kłopoty i/lub zmniejszać nasze szanse na awans – jest to klasyczna sytuacja, w której podlegamy ryzyku wypalenia się), która najczęściej bywa efektem:
  • faktycznej nieumiejętności osiągania wyznaczonych celów,
  • braku przygotowania do radzenia sobie z rolą zawodową,
  • prób zaspokojenia różnorodnych oczekiwań, często w sytuacji presji,
  • braku umiejętności ograniczenia wymagań dotyczących własnego czasu i energii,
  • braku autonomii i osobistej satysfakcji,
  • braku kontroli nad procedurami obowiązującymi w pracy
• Czynniki interpersonalne
• relacje między pracownikiem a klientami instytucji,
• emocjonalne zaangażowanie,
• relacja pomocy,
• kontakt z osobami w trudnej sytuacji życiowe
• Kontakty z przełożonymi i współpracownikami
  • konflikty interpersonalne,
  • rywalizacja,
  • brak wzajemnego zaufania,
  • zaburzona komunikacja,
  • przemoc psychiczna, agresja werbalna, mobbing

• Czynniki organizacyjne
• brak lub mała przejrzystość zasad obowiązujących w firmie
• częste zmiany charakteru i zasad pracy
• zbyt szeroki (lub zbyt wąski) zakres zadań
• biurokratyczne decyzje przełożonych
• niskie zarobki, nieadekwatne do wysiłku wkładanego przez pracownika i duże wymagania ze strony zwierzchników
• brak możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji
• nikłe perspektywy awansu
• cele organizacji sprzeczne z systemem wartości pracownika
• zła komunikacja wewnętrzna
• Co dzieje się, kiedy następuje wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe, to poważny problem zarówno dla pracownika jak i pracodawcy. Problemom nie ma końca. Najczęściej problem trwa dłuższy czas i dopiero choroba, jaka jest depresja zmusza cały system do przyjrzenia się sytuacji. Najczęściej to psychiatra i psycholog motywują pracownika i pracodawcę do konstruktywnych działań. Niestety jest to często za późno. Na tym etapie pracownik zmienia pracę, a czasami nawet zawód. Żeby do tego nie dopuścić należy profilaktycznie przedsięwziąć szereg działań

• Jak przeciwdziałać wypaleniu pracowników w organizacji?

Rady dla pracodawcy:

• powierzaj pracownikom zadania adekwatne do ich możliwości i kompetencji,
• udzielaj obiektywnej i konstruktywnej oceny odnośnie pracy zatrudnionych osób,
• stwarzaj możliwości uczenia się i rozwoju,
• adekwatnie wynagradzaj pracowników,
• stwórz atrakcyjna i realną drogę awansu,
• dbaj, żeby pracownik znał zakres swoich obowiązków i koniecznych do ich realizacji kompetencji,
• traktuj trudne sytuacje pracowników indywidualnie, wskazując sposoby uzyskania pomocy,
• twórz kulturę organizacyjną, w której cenione są pozytywne relacje interpersonalne,
• w miarę możliwości organizuj treningi z zakresu umiejętności interpersonalnych, komunikacji, rozwiązywania konfliktów oraz skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem

Rady dla pracownika:

• poddaj weryfikacji swoje cele i priorytety,
• oceń wymagania, które stoją przed Tobą,
• jeśli odczuwasz nadmiar obowiązków, dokonaj ich redukcji,
• zwiększ dystans do otoczenia, jeśli kontakty z ludźmi kosztują Cię zbyt dużo energii,
• usprawniaj swoje umiejętności w zakresie radzenia sobie ze stresem,
• naucz się planować i zarządzać czasem,
• sprawdź, które obszary twojego życia generują stres,
• naucz się odmawiać i delegować zadania innym,
• nie rezygnuj z pomocy kolegów i przełożonych, jeśli jest ci potrzebna,
• skorzystaj z pomocy rodziny lub przyjaciół,
• zacznij dostrzegać pozytywne strony sytuacji, w jakiej jesteś,
• zadbaj, żeby mieć ważne życie osobiste, w którym praca zawodowa jest nieobecna,
• zadbaj o samego siebie,
• ustal, które aspekty twojej pracy możesz zmienić, ( np. reguły funkcjonowania twojej firmy),
• skup się na rzeczach, które zależą od Ciebie. Stwarzaj sytuacje, w których to ty będziesz decydować, będziesz miała możliwość wyboru,
• przyznaj sobie prawo do odpoczynku, relaksu, przyjemności,
• poznaj siebie- świadomość własnych reakcji i twoich prawdziwych potrzeb, znajomość mocnych stron, ograniczeń, wartości i akceptacja ich oraz życie w zgodzie ze sobą to skuteczne motywatory twojego działania,
• rozwijaj swoje umiejętności społeczne (kontakt, porozumiewanie się, rozwiązywanie konfliktów),

Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z syndromem wypalenia, czy z pojedynczymi przejawami przeciążenia pracą, ważny jest sposób, w jaki sobie radzimy. Pojawiające się problemy nie muszą być wyłącznie źródłem niezadowolenia i frustracji. Możemy je potraktować, jako informacje zwrotne o własnych zachowaniach i wykorzystać do twórczej zmiany nie tylko po to, aby lepiej pracować, lecz również po to, aby sobie czasem odetchnąć. W zapobieganiu wypaleniu zawodowemu ważne są różne okoliczności i działania, gdyż stan ten może mieć wiele przyczyn. Ważna jest właściwa organizacja pracy, wsparcie współpracowników, właściwe rozwiązywanie konfliktów, urealnianie oczekiwań, co do efektów swojej pracy. Istotne jest również trafne ocenianie własnej kompetencji i odporności, niezaniedbywanie odpoczynku i relaksu. Wydaje się, że istotną rolę w lepszej tolerancji frustracji prowadzącej do wypalenia zawodowego może odgrywać orientacja religijna, filozoficzna i światopoglądowa. Ważną rolę odgrywa wreszcie gratyfikacja społeczna (status danego zawodu) i finansowa.

Nie można zapominać o tym, że skutkiem stresu zawodowego może być nie tylko zespół wypalenia, ale i depresja. Obydwie te sytuacje mogą występować razem i wymagać wnikliwego rozróżnienia. Zespół wypalenia i depresja nie są, bowiem tym samym. W wypadku depresji albo współistnienia zespołu wypalenia z depresją pomoc powinna obejmować także leczenie.

Jeśli chcesz sprawdzić, czy i Ciebie dotyczy ten problem proponuję przeprowadzenie ankiety, a potem zastosowanie porad, jakie zawarłam w artykule. Życzę powodzenia

Czy grozi Ci “wypalenie zawodowe”?

Przeanalizuj starannie dziesięć ostatnich miesięcy. Czy zauważyłeś jakieś zmiany u siebie czy w  swoim otoczeniu?

Jeśli osiągnąłeś wynik:
0-25:  Wszystko w porządku
26-35 -36 Powinieneś zwrócić uwagę na niektóre aspekty Twojego życia
36-50  Jesteś kandydatem do wypalenia zawodowego
51-65  Jesteś w trakcie zawodowego wypalania się
66-  Osiągnąłeś punk krytyczny: Twoje zdrowie fizyczne i psychiczne jest zagrożone!

1 Adaptacja z H.J.Freudenberger, La Brulure internet, Inedita, 1988, s.33-34.

Bibliografia

BERNSTEIN Albert J. , ROZEN Sydney Craft : Trudni współpracownicy. – Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2003
FENGLER, Jörg: Pomaganie męczy: wypalenie w pracy zawodowej. – Gdańsk: Gdańskie Wydaw. Psychologiczne, 2000
JOHNSTON Joni E.: Wypalenie się W: Psychologia dla żółtodziobów, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć o… – Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2004
TERELAK Jan F.: Koncepcje “wypalenia się zawodowego”, jako próba wyjaśnienia mechanizmu chronicznego stresu zawodowego W: Psychologia stresu. – Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza “Branta”, 2001
WYPALENIE zawodowe W: Psychologia: podręcznik akademicki. T. 3. Red. naukowy Jan Strelau – Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000
WYPALENIE zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie pod. Red. Heleny Sęk. – Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 2000
ARTYKUŁY Z CZASOPISM
BELZYT Joanna: Młodzi wypaleni, czyli ekologia za biurkiem: Wychowanie, na co Dzień. – 2003, nr 10/11, s. 24-25
KLIŚ Maria, KOSSEWKA Joanna: Cechy osobowości nauczycieli a syndrom wypalenia zawodowego, Psychologia Wychowawcza. – 1998, nr 4, s. 125-140
TUCHOLSKA, Stanisława: Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju, Przegląd Psychologiczny. – 2001, nr 3, s. 301-317
WICHOWSKA, Joanna: Jak pomagać pomagaczom? Remedium.- 2002, nr 3, s. 22-23